विशेष प्रतिनिधी
अमरावती : RSS Dussehra : सर न्यायाधीश भूषण गवई यांच्या मातोश्री कमलताई गवई या राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या अमरावती शाखेच्यावतीने आयोजित विजयादशमी उत्सवाला मुख्य अतिथी म्हणून उपस्थित राहणार आहेत. रिपब्लिकन चळवळीशी नाते असणाऱ्या व्यक्तीने अशा प्रकारे विरोधी विचारधारेच्या संघटनेच्या कार्यक्रमाला जाण्याने अनेकांना तोंडात बोट घालायला लावले आहे. गवईंचे वडील रामकृष्ण गवई हे रिपब्लिकन पार्टी ऑफ इंडियाचे संस्थापक असल्याने ही उपस्थिती विचारधारेच्या द्वंद्वाची चित्रे उभी करत आहे. परंतु ही पहिलीच वेळ नाही. यापूर्वीही अनेक प्रसिद्ध व्यक्तींनी आरएसएसच्या दसऱ्या किंवा विजयादशमी कार्यक्रमांना हजेरी लावून सर्वांना तोंडात बोट घालायला भाग पाडले आहे. या घटनांमुळे संघाच्या ‘मेनस्ट्रीम’ होण्याच्या प्रयत्नांना वेग आला असला, तरी विरोधकांच्या भुवया मात्र उंचावल्या आहेत.
आरएसएसची स्थापना १९२५ मध्ये विजयादशमीला झाली, आणि दरवर्षी नागपूर येथील वार्षिक कार्यक्रम हा संघाच्या विचारसरणीचा आरसा मानला जातो. येथे संघप्रार्थना, शस्त्रपूजा आणि सरसंघचालकांचे भाषण हे प्रमुख वैशिष्ट्य असते. परंतु गेल्या काही वर्षांत संघाने विविध क्षेत्रातील ‘न्यूट्रल’ व्यक्तींना आमंत्रित करून आपली प्रतिमा बदलण्याचा प्रयत्न केला आहे. यातूनच अशा आश्चर्यकारक उपस्थिती घडल्या, ज्यांनी राजकीय विश्लेषकांना चक्रावले.
प्रणब मुखर्जी: काँग्रेसचा ‘सेक्युलर’ चेहरा संघात!
२०१८ मध्ये तत्कालीन राष्ट्रपती प्रणब मुखर्जी यांची नागपूर येथील आरएसएसच्या विजयादशमी कार्यक्रमाला प्रमुख अतिथी म्हणून हजेरी हा देशातील राजकीय इतिहासातील सर्वात मोठा धक्का ठरला. काँग्रेसचे ज्येष्ठ नेते आणि गांधी-नेहरू घराण्याचे विश्वासू असलेले मुखर्जी हे ‘सेक्युलरिझम’चे प्रतीक मानले जातात. आरएसएसला नेहमीच ‘हिंदुत्ववादी’ आणि ‘सांप्रदायिक’ म्हणून विरोध करणाऱ्या काँग्रेसचा हा नेते संघाच्या व्यासपीठावर उभा राहिला, याने सोशल मीडियावर भलामोठी चर्चा झाली. मुखर्जींनी भाषणात ‘राष्ट्रवाद’ आणि ‘समावेशकता’वर भर दिला, पण त्यांच्या उपस्थितीमुळे संघाला ‘मेनस्ट्रीम’ म्हणून मान्यता मिळाली असे म्हटले जाते. विरोधकांनी याला ‘राजकीय विश्वासघात’ म्हटले, तर संघाने याला ‘संवादाची सुरुवात’ म्हटले.
मुणावर युसुफ: मुस्लिम होमिओपॅथचा ‘ऐतिहासिक’ प्रवेश
२०१७ मध्ये आरएसएसने पहिल्यांदाच विजयादशमीच्या कार्यक्रमात मुस्लिम व्यक्तीला मुख्य अतिथी म्हणून आमंत्रित केले, आणि ते म्हणजे मुणावर युसुफ, बोहरा समुदायातील होमिओपॅथी डॉक्टर. संघाच्या शस्त्रपूजा आणि बालविभागाच्या कार्यक्रमात युसुफांची उपस्थिती ही इतिहासातील एक क्रांतिकारी पाऊल ठरले, ज्याने सगळ्यांना धक्का बसला. आरएसएसला ‘हिंदू-विरोधी’ मुस्लिमांना दूर ठेवणारी संघटना म्हणून ओळखले जाणाऱ्या संघात एका मुस्लिम व्यक्तीची प्रमुख भूमिका याने सामाजिक माध्यमांवर वादळ उभे राहिले. युसुफ हे आरएसएसशी जोडलेले नसले तरी त्यांच्या भाषणात ‘राष्ट्रीय एकतेची गरज’ यावर भर देण्यात आला. विरोधकांनी याला ‘प्रचाराचा डाव’ म्हटले, तर संघाने ‘समावेशकतेचे उदाहरण’ म्हटले. ही घटना मुस्लिम आउटरीचच्या प्रयत्नांचा भाग म्हणून चर्चेत राहिली.
कैलाश सत्यार्थी: नोबेल विजेते बालकांच्या हक्काचे योद्धे
२०१८ मध्येच नोबेल शांतता पुरस्कार प्राप्त बालहक्क कार्यकर्ते कैलाश सत्यार्थी यांची आरएसएस कार्यक्रमाला हजेरी ही आणखी एक आश्चर्यकारक बाब होती. सत्यार्थी हे बालकामगारविरोधी चळवळीचे प्रणेते असून, त्यांचे काम आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मान्य आहे. संघाच्या ‘सांस्कृतिक राष्ट्रवाद’शी जोडलेल्या कार्यक्रमात या ‘मानवाधिकार’ कार्यकर्त्याची उपस्थिती याने अनेकांना प्रश्न विचारायला लावले. सत्यार्थींनी भाषणात ‘शिक्षण आणि एकात्मता’वर भर दिला, पण याने डाव्या विचारसरणीच्या कार्यकर्त्यांना धक्का बसला. ‘आरएसएससारख्या संघटनेशी जोडले जाणे हे बालहक्क चळवळीला धक्का आहे का?’ असा प्रश्न उपस्थित झाला.
शिव नडर: कॉर्पोरेट जगतातील ‘सेक्युलर’ उद्योगपती
२०१९ मध्ये एचसीएलचे संस्थापक शिव नडर यांची विजयादशमी कार्यक्रमाला प्रमुख अतिथी म्हणून उपस्थिती हा कॉर्पोरेट जगतातील धक्कादायक प्रसंग ठरला. नडर हे उद्योगपती म्हणून ओळखले जातात, आणि त्यांची कंपनी ही जागतिक स्तरावर ‘विविधता आणि समावेशकता’साठी प्रसिद्ध आहे. आरएसएसच्या कार्यक्रमात त्यांची हजेरी याने व्यावसायिक वर्तुळात आश्चर्य व्यक्त केले गेले. नडर यांनी ‘तंत्रज्ञान आणि राष्ट्रनिर्माण’वर भाष्य केले, पण याने ‘कॉर्पोरेट आणि हिंदुत्व’ यांच्यातील संबंधांवर चर्चा सुरू झाली. अनेकांनी याला ‘व्यावसायिक फायदा’ म्हणून पाहिले, तर काहींनी ‘विचारधारेचा त्याग’ म्हटले.
शंकर महादेवन: संगीतकाराचा ‘सांस्कृतिक’ ट्विस्ट
२०२३ मध्ये गायक-संगीतकार शंकर महादेवन यांची दसऱ्या कार्यक्रमाला हजेरी ही कलाविश्वातील आश्चर्यकारक घटना होती. महादेवन हे ‘फ्यूजन म्युझिक’चे प्रणेते असून, त्यांचे गाणी विविध धर्म आणि संस्कृतींना जोडणारे मानले जातात. संघाच्या व्यासपीठावर त्यांची उपस्थिती याने मनोरंजन क्षेत्रात खळबळ उडाली. महादेवन यांनी ‘सांस्कृतिक एकता’वर गाणी सादर केली, पण याने ‘सेलिब्रिटी आणि राजकारण’ यांच्यातील सीमेवर प्रश्न उपस्थित झाले. सोशल मीडियावर ‘शंकर महादेवन RSS मध्ये का?’ असा ट्रेंड चालला.
या घटनांमुळे आरएसएसने आपली प्रतिमा ‘सांस्कृतिक संघटना’ म्हणून मजबूत केली असली, तरी विरोधी विचारधारेच्या व्यक्तींच्या उपस्थितीमुळे राजकीय द्वंद्व वाढले आहे. सरन्यायाधीश गवईंच्या या हजेऱीनंतर आता प्रश्न उभा राहिला आहे की, ही ‘संवादाची’ सुरुवात आहे की विचारधारेचा ‘समन्वय’?
